COP w Rzeszowie

Data 5 lutego 1937 r. dla miasta Rzeszowa winna być jedną z najważniejszych. Oto tego dnia Sejm II Rzeczypospolitej Polskiej przyjął plan budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego przedstawiony przez ówczesnego wicepremiera i ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego. To jedno z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej Polskiej, objęło Rzeszów powodując, że miasto to przeżywało istny rozkwit.

Centralny Okręg Przemysłowy (w skrócie COP) miał objąć przemysłem ciężkim aż 66 tys.² obszaru (44 powiaty) zamieszkany przez 6 mln ludzi. Na rozwój COP w latach 1937-1939 przeznaczono 60% całości wydatków inwestycyjnych, czyli w przeliczeniu o łącznej wartości 1925 mln zł. Był to wręcz tytaniczny projekt, którego rezonans przewidywał rozwój terytoriów, poprawę bezrobocia, aktywizowania społeczeństwa, budowę dróg, a nawet całych miast (jak choćby podkarpacką Stalową Wolę), z całym zapleczem administracyjnym potrzebnym do funkcjonowania ośrodków. Przede wszystkim COP miał objąć budowę od podstaw fabryk i zakładów pracy o interdyscyplinarnym charakterze. Miał być wreszcie prawdziwym skokiem w XX w. Jak się okazało udanym, ponieważ zakłady pracy powstałe wówczas, były jednymi z najnowocześniejszych w Europie. Niestety, wybuch II wojny światowej dnia 1 września 1939 r. pokrzyżował plany na rozwijania się tego mega-projektu. Po wojnie powrócono do planów i na jego kanwie multum zakładów pracy i fabryk na nowo działały.

W Rzeszowie w ramach działalności COP powstała fabryka obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego, czyli poznańska filia Zakładów Cegielskiego, który po II wojnie światowej przemianowano na Zelmer. Ponadto w mieście nad Wisłokiem powołano do życia fabrykę skupiającą się na wytwarzaniem silników lotniczych Państwowych Zakładów Lotniczych (PZL), który po wojnie przemianowano na WSK PZL Rzeszów. Warto przy tej okazji wspomnieć, że oprócz zakładów pracy powstała cała infrastruktura im towarzysząca - osiedla, domy, pion administracyjny, szpital, przychodnie, drogi itp. Ponadto w Rzeszowie powstawały budynki, które stanowiły zaplecze biurowe i mieszkaniowe dla kadry zarządzającej fabrykami. Tacy mieszkańcy miasta Rzeszowa jak Michał Gottman, Michał i Ignacy Kraus, czy Adama Wanga, wznosząc kamienice, jednocześnie pełnili rolę inwestorów, gdyż ich obiekty przeznaczone były stricte dla pracowników copowskich zakładów pracy. W ten sposób Rzeszów może się pochwalić wcale małą liczbą modernistycznych obiektów, nie tylko w ścisłym centrum, co też w bezpośredniej bliskości fabryk (np. najstarsza część Os. Dąbrowskiego). Paradoksalnie istnienie copowskich fabryk w mieście uchroniły go od zniszczeń wojennych. Niemcy okupujący Rzeszów przejęli fabryki, które do 1944 r. pracowały wyłącznie na ich potrzeby. Po wojnie wszystkie zostały uruchomione i pracowały na kanwie planów z lat 1937-1939.